Хамгийн "cool" хүүхдүүдэд хандаж хэлэх нь

Манай нэг найз (Зулаа гээд нэрлэчихье) надруу "Hi5"-аар "message" явуулжээ: "Hi yu bna. da lemons-iin shine album gartsiishdee!!! nice bolson bna lee. www.gogo... end bga. chi neg check out bolooroi. okey tur bye :)"

Би хариу бичлээ: "Hey, what's up? Yoy, bi ene Lemons-iin album-iig hichneen ih huleev ee. Link yavuulsand thanks. Yag odoo sonsoj baina. Unen cool yum aa. Za za, daraa bichiye. See ya!"

Энэ захианаас харвал Зулаа бид хоёр англиар ярьдаг, та нар шиг "cool" хүмүүс ажээ. "Nice," "check out," "what’s up," "see ya" гээд л хэнээс ч дутахааргүй мэдэж байгаа биз? Би англи хэлийг гоё хэл гэж боддог. Англи хэлээр хар, бор, цагаан, олон янзын хүмүүстэй ойлголцож болдог нь сайхан. Хорин зургаан үсгээрээ бичээгүй түүх, хөндөөгүй сэдэв үгүй энэ хэл бол зуун давхар номын сангийн үнэмлэх л гэсэн үг.

Гэтэл намайг англи хэлийг магтаж суух үеээр нэгэн хар бодол миний толгойд нууцаар нэвтэрч, миний өөрийн бодол болон хувирчээ.

Тэр бол "монгол хэл англи хэлээс дорой" гэсэн бодол.

Дээрх өгүүлбэрийг дахиад нэг уншдаа. Тийм бодолгүй байсан бол би яалаа гэж "link yavuulsand thanks" гэхэв дээ! Энэ бодол Сүхбаатарын талбай дээр шалдан хүн зогсож байх шиг тод содон тусахгүй ч бидний "cool" үеийнхний бичигдээгүй номлол болсон гэмээр. Жаахан хүүхэд өмдөндөө баачихаад юу ч болоогүй мэт сууж байдаг шиг бид энэ бодлыг толгой дотроо агуулчихаад тэрийгээ ч мэдэхгүй сууна. Энэ санааг ямар хар шидтэн нь анх сэдэж бидний тархийг угаав аа! Хар шидтэн гэхдээ социализмын үеийн Орос ах нарын арга барилаар бидний тархийг угаасангүй. "Монгол хэл муу хэл, англи хэлийг гүйцэхгүй" гэж хэн ч зурагтаар хэлсэнгүй. "Монголоор ярих хэрэггүй, зөвхөн англиар ярь" гэж хэн ч сонин дээр бичсэнгүй. Үгүй ээ, хар шидтэн хамаагүй зальтай аргыг хэрэглэжээ.

Хар шидтэн эхлээд англи хэлтэй үндэстнүүд (Англи Америк) Монголчуудаас илүү баян, илүү хүчтэй, илүү ухаантай гэж бидэнд ойлгуулжээ. Ойлгуулахдаа Монголд ирсэн Америкийн амтат чихэр, амьд хөгжим; америк кинон дээр гардаг зуун давхар байшин, зугаа цэнгэлтэй амьдралаар ойлгуулсан байна. Энэ бүхэн Америкийг бидэнд гоё харагдуулж, Америк гоё харагдах тусам Монгол маань дорой харагдана. Гоё Америкийг дагаад Америкчуудын англи хэл Монголчуудын монгол хэлээс илүү юм шиг санагдана.

Англи хэлгүй хүнийг ажил авахгүй, англи хэлгүй хүн соёлгүй бүдүүлэг гэж хар шидтэн бидний чихэнд бас шивнэнэ. "Соёл боловсролтой" хүмүүс англиар холиж ярих учир тэдний зиндаанд дөхөж очихын тулд чи ч гэсэн англиар ярих хэрэгтэй гэж шидтэн биднийг ятгана. Эцэст нь Монголын нийгэм тэр чигээрээ шидтэний үгэнд итгэжээ. Айлын хоол амттай гэдэг шиг англи хэл бидэнд амттай санагдаж Зулаа бид хоёрын өнөөдөр "today," сайн уу "hi," баяртай "баая," баярлалаа "thanks" болжээ. Хажууд нь монгол хэлний нэр хүнд унаж коммунистууд ч устгаж дийлээгүй монгол найрагчдын бүтээлүүд тоосондоо дарагдаж, харин TOEFL, IELTS-ийн сонирхолгүй номнуудыг хүмүүс өвөртлөөд унтаж байна.

Яриандаа англи үг хэрэглэдэг хоёр янзын хүмүүс байдаг. Нэгд нь Залхуужав буюу "okay" гэдгээ ч зөв бичиж чаддаггүй Зулаа бид хоёр шиг хүмүүс орно. Бид бол "монгол хэл англи хэлээс дорой" гэсэн шидтэний үгийг ёстой л хүйтэн ундаа шиг залиглаж, эцэсдээ "cool" харагдах гэж яваад хэл бичиггүйн хар нүхэнд унасан хүмүүс. Бидний "соёл" гэвэл Америкийн соёл. Харамсалтай нь бид Америкийнхаа соёлыг орчуулуулж байж л хагас дутуу ойлгодог. Орчуулдаг хүмүүс нь ч англи хэлдээ маруухан.

Хоёрт нь Англимаа буюу гадаадад удаан амьдарсан, эсвэл англи хэлээр олон жил ном үзсэн хүмүүс орно. Монгол хэлнээсээ хэт төсөөрсөн явдал нь тэдний гол зовлон ажээ. Тэд Shakespeare, Dickens, Tolkien-ийг уншиж чаддаг нь сайхан ч, монгол хэлээ сайн мэддэггүй нь харамсалтай. Залхуужавт бол Shakespeare байтугай Harry Potter-ийн 7 ном ч эрээн цоохор юм харагдана. Тэглээ гээд Залхуужав Нууц Товчоо, Инжаннаши, Ринчинг уншдаггүй, уншаад ч ойлгодоггүй. Залхуужав, Англимаа хоёр хоёулаа монгол хэлдээ тааруухан, тэрүүгээрээ адилхан. (Мэдээж Залхуужав, Англимаа хоёрын дундаас олон хүүхэд төрсөн бөгөөд тэд англи хэл, монгол хэл хоёулан дээр нь дунд авах ажээ.)

Англи үг хэрэглэхээс гадна "нөгөө нэг юу байдаг ш дээ..." гэх мэтээр үгээ олж ядан ярих бол Залхуужав, Англимаа хоёрын гол алдаа. Бид "буруу ярьж зөв ойлгодог" гэж өөрсдийгөө хоосон тайвшруулж, буруу хэл яриагаа хаацайлдаг. Бид зөв ойлгодог гэж үнэн үү? Би л лав зарим хүмүүсийн юу хэлээд байгааг ойлгодоггүй. Заримдаа өөрийнхөө ч юу хэлээд байгааг ойлгодоггүй. Би монгол хэлдээ муу гэдгээ мэднэ, надтай ярьж үзсэн хүмүүс бүгд мэднэ. Тиймээс ч "ганц би биш, миний үеийнхэн бүгд монгол хэлдээ муу" гэж хагас буруугаа та нарлуу чихиж байгаа минь энэ.

Монгол хэлээ хаяж англи хэлтэй явалдсанаар бид ямар том алдаа гаргаж байна аа! Энэ мэтээр дэлгүүр хэсэхийн оронд "шоопин"-доод, аялахын оронд "трайвлин" хийгээд байвал бидний дундаас ирээдүйн Инжаннаши, ирээдүйн Чойном төрөх болов уу? Инжаннаши, Нацагдорж, Чойном бүгд гадаад хэлтэй байсан боловч тэд монгол хэлээ хэзээ ч дорд үзэж байсангүй. Тэд монгол хэлдээ хайртай байж ээ.

"Англи, англи" гэсээр бид монголоороо уншиж, бичиж, ярьж ч чаддаггүй хүмүүс болж байна. Бид тийм байж болох уу? Саяхан Барак Обама Америкийн ерөнхийлөгч боллоо. Обаматай би тэр болгон санал нийлдэггүй ч индэр дээр гараад ярихад нь сэтгэл хөдлөж, түүнийг бишрэхгүй байж чаддаггүй. Тэр хэлсэн үгээрээ олон сая хүмүүст итгэл найдвар, эрч хүчийг өгч байна. Обама эх хэлээрээ биш, харин франц ч юм уу өөр ямар нэгэн хэлээр үг хэлдэг байсан бол Америкчууд түүнийг ерөнхийлөгчөө болгох байсан уу? Бид монголоороо энгийн өгүүлбэр хэлж чадахгүй гацаад байвал бидний хэн нь индэр дээр гарч сэцэн мэргэн үгээрээ Монголоо удирдан манлайлах юм бэ?

Сайн бичиж сурах бол сайн ярьж сурахаас ч илүү чухал байж болно. Сайн бичнэ гэдэг бол зөв цэгцтэй сэтгэнэ гэсэн үг. Санаагаа цаасан дээр буулгаж чадахгүй байх бол сайхан бүсгүйтэй яриа өдөж чадалгүй түүнийг холоос харж зогсохтой л адил. Сайхан бүсгүй ихэмсэг байдаг шиг бодол санаа чинь холоос бүдэг бадаг харагдаж байгаад яваад өгөхөөс биш чам дээр өөрөө гүйгээд ирэхгүй. Чи л тэднийг хэл яриа, үзэг бэхийн хүчээр өөрийн болгох учиртай. Бодол санаа цаасан дээр буусныхаа дараа л цэгцтэй, тодорхой болдог. (Мэдээж цаасан дээр буусан санаа болгон тодорхой биш.) Тиймээс ч бидний шүтээн болсон Америкийн их сургуулиуд оюутнуудаа бичиг үсэгт сургах гэж солиортол нь "эссэ" бичүүлдэг. Тэд англи хэлдээ ямар хайртай гэж бодно!

Харин бид монгол хэлээрээ хэр сайн бичдэг билээ? Бидний үеийнхний аманд үг олдож, өгүүлбэр эвлэхээ байсан гэлтэй. Олддог үг нь "OK" юм чинь монголоор бичиж яах юм, англиар бич гэж хар шидтэн хэлж магадгүй. Англи хэлтэй Англимаа англиараа бичлээ гэхэд Залхуужав яах болж байна? Нийт Монголчуудын хэл бичгийн соёлыг авч үзвэл бид англи хэлтэй цөөн хэдэн хүмүүсээ бодон монгол хэлээ хаяж болох уу?

Бид соёл боловсролын эрэлд гараад монгол хэлээ хэдэн англи үгээр худалдчихаад ирсэн биш үү? Ажилд ороход хэрэг болох учираас "англи хэл, математик, компютер" чухал, харин монгол хэл, уран зохиол хэнд хэрэгтэй юм гэсэн ойлголт бидний дунд байна. Энэ бол дэндүү эндүү ойлголт. Хэл бичиггүйгээр хүн сэтгэж ч чадахгүй. Хүмүүнлэгийн ухаан, нийгмийн ухаан, гүн ухаан, түүх, хууль, бизнес, тэр ч бүү хэл анагаах ухаан, биологи, хими, физик, математик ч хэл бичиггүйгээр явахгүй. Монгол хэлээ сайн эзэмших бол бидний эрдэм мэдлэгт хүрэх гол зам.

Хэл өөрчлөгдөн хувьсах бол жам ёсны хэрэг, монгол хэлэнд англи үг орж ирэх бол хэвийн үзэгдэл, санаа зовох зүйлгүй гэж зарим хүмүүс хэлнэ. Пийшин, гитар, автобус, машин, компютер гээд л гадаад хэлнээс бид олон үгийг зээлж авсан, ирээдүйд ч авна—үүнтэй би санал нэг байна. Гэхдээ "машин, компютер" бол "шоопин, трайвлин" биш. Оросуудаас "машин" гэдэг үгийг авахад бидэнд машин байсангүй. Харин монгол хэлэнд "гоё," "сайхан," "хөөрхөн" гэж байсаар атал "beautiful," "nice" гэж хэлэх бол хэлний эрүүл хөгжил биш. Энэ нь монгол хэлний нэр хүнд муу байгааг л илтгэж байгаа бөгөөд үүнээс болж бидний хэл бичгийн соёл (ярих, унших, бичих чадвар) доройтож байна гэж би дээр хэлсэн.

Энэ өгүүллэгийг би англи хэл сурах гэсэн дүүгийнхээ урмыг хугалах гэж бичсэнгүй. Өнөө үед бид англи хэлийг сайн сурах хэрэгтэй гэвэл үнэн. Гэхдээ бид монгол хэлээ мартвал алт ухаж байгаад шороонд даруулж тахир дутуу болсон хүнтэй адил төгсөнө. Монгол хэлээ англи хэлээс дорд үзэх бол хүн өөрт байгаа хязгаар үгүй авьяас билгийг бага багаар олж нээхийн оронд өөрийн биед үл итгэн, эцэсдээн бусдад атаархаж, бусдын аяар явахтай адил. Монголын суут найрагчдын хайраа өгсөн "чихний чимэг болсон монгол хэл"-ээ бид голж чамлах нь байтугай "аялгуу сайхан" үг үсгийг нь хэлэх заяатай төрсөндөө баярлаж явах учиртай.

Бичгийн их хүмүүн Ванчинбалын Инжаннаши хэлжээ: "Хэрвээ хэрэглэвээс үсэг юунай мохож болох аж. Тийнхүү өөрөө эс хичээгээд, далд нууц бөхтөм товчоот үсгүүдийг нэвтэрсэн үгүй бөгөөд монгол үгсээр ямар гүн, хол тусалт буй хэмээх нь далайн хөвөөнд биеэ угаагаад далайг гүехэн үзсэнээс юун өөр буй." Одоо бид далай мэт хэлнийхээ гүнрүү нь шумбаж орох хэрэгтэй. Тэндээс бид гайхамшигийг олно.

Нэмэлт: Санаагаа тодорхой гаргаж бичээгүй алдаанаас минь болж хоёроос олон хүмүүс энэ өгүүллэгийг буруугаар ойлгов. Өгүүллэгээ засалгүйгээр алдаагаа засах боломжыг олгоно уу? Энэ өгүүллэгийн гол сэдэв бол англи хэл биш монгол хэл. Би англи үг хэрэглэхийг эсэргүйцэх гэхээсээн илүү англи үг хэрэглэхээрээ монгол хэлээ мартдаг зуршлыг эсэргүйцсэн юм. Англи хэлийг сурч болно, гэхдээ монгол хэлээ мартахаас сэргийлэх хэрэгтэй. Миний бодлоор монгол хэлээ сайн эзэмших нь англи хэл сурахаас илүү чухал.

Tosoolol

Ene delhii dorvon uliralgui
Egshig saihan duu huurgui
Ergej harah tuuh dursamjgui
Eldev yanziin an amitangui baisan bol yah uu?

Ene delhii tselmeg tengergui
Ereeljilsen olon ongiin tsetseggui
Enhrii balchir ohid hovguudgui
Erdem medleg, ardiin surgaaligui baisan bol yah ve?

Alag delhii gol morongui
Arvan tavnii tergel sarangui
Alsad sunderleh ondor uulgui
Achitan buurliin saihan setgelgui baisan bol yah uu?

Alag delhii oi modgui
Anhnii hair, baga nasgui
Ariun tungalag siireg agaargui
Aizam hemnel, bujig nairgui baisan bol yah ve?

Bidnii delhii seruun salhigui
Bichig useg shuleg nairaggui
Biireer amiluulah uran zuraggui
Bishren shuteh goo uzesgelengui baisan bol yah uu?

Manai delhii uudam talgui
Mandah narnii hurts tuyagui
Manan budan, shivree boroogui
Malchin ardiin yos zanshilgui baisan bol yah ve?

Booronhii delhii aaruul eedemgui
Bombog hoorgoh togloom naadamgui
Boh barildah temtseen uraldaangui
Buteen baiguulah hot suuringui baisan bol yah uu?

Horvoo delhii namriin navchgui
Hovor nandin dursgalt mochgui
Hongor hairtiin ineemseglelgui
Horin nasnii husel temuulelgui baisan bol yah ve?

Mongol nutag nuudelchidgui
Modon dund ni jirgeh shuvuudgui
Morin deer ni tohoh emeelgui
Mongolchuud ni hel soyolgui baisan bol yah ve?

Hoh Mongol ur udamgui
Hun ard ni er zoriggui
Huleg morid ni hurd shandasgui
Hodoo nutag ni idee undaagui baisan bol yah ve?

Zuirlehiin argagui ene yortontsiig
Zurh gargan neg tosoolj uz!
Baihgui gesen bolgon ni bidend
Baigaa gedgiig neg bodood uz!

Saihan gej yu ve?

Saruul taliinhaa zulgen deer
Sarnii gereld od shirten hevtehiig,
Sain moriniihoo hurdiig sorin
Salhi soron guiheereen davhihiig
Saihan gene.

Savtai usaan daaj yadan baigaa nastand
Sanaagaaraan tusalsan huugiin setgeliig,
Sagsuu zaluugiin setgeliig nomhotgoson
Sarangua ohinii uyangalag hooloig
Saihan gene.